Postille critiche alla Farsaglia di Lucano

di Arianna Sacerdoti
Libera Carelli scriveva nel 1954 (p. 11, l in “Lucano. Farsaglia. Valerio Flacco. Argonautiche“, a cura di Libera Carelli, Unione Tipografico Editrice Torinese) che il poema di Lucano, la “Farsaglia“, trattando in luogo del mito la storia e per di più una storia assai recente, apparve come un’innovazione davvero ardita, specie per chi pensasse ai giovanili anni dell’autore. Come tutte le novità dovette suscitare, al suo apparire, varietà di disapprovazioni e di consensi e nel pubblico vasto e nella cerchia breve ma autorevole dei critici e degli intenditori’. Un’operazione rivoluzionaria, dunque, quella di Lucano, fatta in nome della Libertas (v. Supra, ibidem, p. 14) Questo contributo, che intendo offrire come omaggio a un corso tenuto da me nell’anno 2009 agli studenti della Laurea specialistica, con i quali ho tradotto e letto Lucano, si concentrerà sulla figura di Eritto, contenuta nel sesto libro.
Gli studi della Scuola di Salerno e l’interesse internazionale per questo autore ci hanno spinto, insieme alla pregressa esperienza didattica del tutto positiva, secondo il feed-back delle studentesse stesse, a divulgare questo spaccato del poema sulla guerra civile in questo contesto.
Leggiamo le parole di questo grandissimo poeta del 1 secolo d. C..(Luc. Pharsaglia. 6, vv. 726-831)
(…) Miratur Erictho
Has fatis licuisse moras, irataque Morti
Verberat immotum uiuo serpente cadauer
Perque cauas terrae, quas egit carmine, rimas
Manibus illatrat regnique silentia rumpit:
730
“Tisiphone uocisque meae secura Megaera,
Non agitis saeuis Erebi per inane flagellis
Infelicem animam? iam uos ego nomine uero
Eliciam Stygiasque canes in luce superna
Destituam; per busta sequar, per funera custos;
735
Expellam tumulis, abigam uos omnibus urnis.
Teque deis, ad quos alio procedere uultu
Ficta soles, Hecate, pallenti tabida forma,
Ostendam faciemque Erebi mutare uetabo.
Eloquar, immenso terrae sub pondere quae te
740
Contineant, Hennaea, dapes, quo foedere maestum
Regem noctis ames, quae te contagia passam
Noluerit reuocare Ceres. Tibi, pessime mundi
Arbiter, immittam ruptis Titana cauernis,
Et subito feriere die. Paretis, an ille
745
Compellandus erit, quo numquam terra uocato
Non concussa tremit, qui Gorgona cernit apertam
Verberibusque suis trepidam castigat Erinyn,
Indespecta tenet uobis qui Tartara, cuius
Vos estis superi, Stygias qui peierat undas?”
750
Protinus astrictus caluit cruor atraque fouit
Vulnera et in uenas extremaque membra cucurrit.
Percussae gelido trepidant sub pectore fibrae,
Et noua desuetis surrepens uita medullis
Miscetur morti. Tunc omnis palpitat artus,
755
Tenduntur nerui; nec se tellure cadauer
Paulatim per membra leuat terraque repulsum est
Erectumque semel. Distento lumina rictu
Nudantur. Nondum facies uiuentis in illo,
Iam morientis erat; remanet pallorque rigorque,
760
Et stupet illatus mundo. sed murmure nullo
Ora astricta sonant: uox illi linguaque tantum
Responsura datur. “Dic” inquit Thessala “magna,
Quod iubeo, mercede mihi; nam uera locutum
Immunem toto mundi praestabimus aeuo
765
Artibus Haemoniis; tali tua membra sepulchro,
Talibus exuram Stygio cum carmine siluis,
Vt nullos cantata magos exaudiat umbra.
Sit tanti uixisse iterum, nec uerba nec herbae
Audebunt longae somnum tibi soluere Lethes
770
A me morte data. Tripodas uatesque deorum
Sors obscura decet: certus discedat, ab umbris
Quisquis uera petit duraeque oracula Mortis
Fortis adit. Ne parce, precor: da nomina rebus,
Da loca, da uocem, qua mecum fata loquantur”.
775
Addidit et carmen quo quicquid consulit umbram
Scire dedit. maestum fletu manante cadauer:
“Tristia non equidem Parcarum stamina” dixit
“Aspexi tactae reuocatus ab aggere ripae;
Quod tamen e cunctis mihi noscere contigit umbris,
780
Effera Romanos agitat discordia manes
Impiaque infernam ruperunt arma quietem.
Elysias alii sedes ac Tartara maesta
Diuersi liquere duces; quid fata pararent
Hi fecere palam. Tristis felicibus umbris
785
Vultus erat; uidi Decios, natumque patremque,
Lustrales bellis animas, flentemque Camillum
Et Curios, Sullam de te, Fortuna, querentem;
Deplorat Libycis perituram Scipio terris
Infaustam subolem; maior Carthaginis hostis
790
Non seruituri maeret Cato fata nepotis;
Solum te, consul depulsis prime tyrannis,
Brute, pias inter gaudentem uidimus umbras.
Abruptis Catilina minax fractisque catenis
Exultat Mariique truces nudique Cethegi;
795
Vidi ego laetantis, popularia nomina, Drusos
Legibus immodicos ausosque ingentia Gracchos;
Aeternis chalibis nodis et carcere Ditis
Constrictae plausere manus, camposque piorum
Poscit turba nocens. Regni possessor inertis
800
Pallentis aperit sedes abruptaque saxa
Asperat et durum uinclis adamanta paratque
Poenam uictori. Refer haec solacia tecum,
O iuuenis, placido manes patremque domumque
Exspectare sinu regnique in parte serena
805
Pompeis seruare locum. Nec gloria paruae
Sollicitet uitae: ueniet quae misceat omnis
Hora duces. Properate mori magnoque superbi
Quamuis e paruis animo descendite bustis
Et Romanorum manes calcate deorum.
810
Quem tumulum Nili, quem Thybridis alluat unda,
Quaeritur; et ducibus tantum de funere pugna.
Tu fatum ne quaere tuum: cognoscere Parcae
Me reticente dabunt; tibi certior omnia uates
Ipse canet Siculis genitor Pompeius in aruis,
815
Ille quoque, incertus quo te uocet, unde repellat,
Quas iubeat uitare plagas, quae sidera mundi.
Europam, miseri, Libyamque Asiamque timete:
Distribuit tumulos uestris Fortuna triumphis.
O miseranda domus, toto nil orbe uidebis
820
Tutius Emathia”. Sic postquam fata peregit,
Stat uultu maestus tacito mortemque reposcit.
Carminibus magicis opus est herbisque, cadauer
Vt cadat, et nequeunt animam sibi reddere fata
Consumpto iam iure semel. Tunc robore multo
825
Extruit illa rogum; uenit defunctus ad ignes.
Accensa iuuenem positum strue liquit Erictho,
Tandem passa mori, Sextoque ad castra parentis
It comes, et caelo lucis ducente colorem,
Dum ferrent tutos intra tentoria gressus
830
Iussa tenere diem, densas nox praestitit umbras.
Un grande esempio di vitalità di questo personaggio risiede nella lettura che ne dà Dante (Divina Commedia, Inferno IX, vv 16-27):
questa question fec’io e quei di rado
Incontra – mi rispuose – che di noi
Faccia il cammino alcun per qual io vado.
Ver è ch’altra fiata qua giù fui,
Congiurato da quella Eriton cruda,
Che richiamava l’ombre ai corpi sui.
Di poco era di me la carne nuda ,per trame un spirto del cerchio di Giuda.
Quel che è più basso loco e ‘l poi oscuro,
E ‘l più lontano dal ciel che tutto gira:
Ben so il cammin; però ti fa sicuro.
La grandezza di questi due grandi poeti è evidente anche a un lettore non specialista. Maga, incantatrice, sensitiva, creatura degli abissi e del cielo, Eritto compie un rito di necromanzia, in un tempo – quello dell’antichità greco-latina, dove questo tipo di fenomeni e livelli erano del tutto naturali e non guardati con sospetto dopo la civiltà dei lumi e tanto più nel tempo odierno.